У этнаграфічнай зале краязнаўчага музея асобнай кампаніяй размясціўся керамічны посуд. Пабліскваюць карычневымі бакамі высокія гладышы, важна паглядаюць тоўсценькія гаршкі, цёмныя ад пячнога дыму. Часам здаецца, што яны адчуваюць сябе нейкай элітай у кампаніі старадаўніх рэчаў.

А гэта сапраўды так і ёсь. Гліняны посуд на тэрыторыі Беларусі, як і на землях суседніх усходнеславянскіх народаў пачалі вырабляць яшчэ ў эпоху неаліт (IV-III тысячагоддзі да н. э.) Так з’явіліся першыя вылепленыя ўручную пасудзіны для прыгатавання ежы – гаршкі. 3 цягам часу старажытныя майстры навучыліся рабіць міскі, кубкі, гладышы, збаны, глякі з ручкамі-вушкамі і інш. Практычна ўсе яны аздоблены штампаваным ці прадрапаным арнаментам з простых матываў – ямак, кропак, наколаў, рысачак. На працягу многіх стагоддзяў керамічныя вырабы былі галоўнай кухоннай пасудзінай нашых продкаў. Імі карысталіся ў царскіх і княжых паварнях, на кухнях гараджан, у хатах сялян.

За тысячагоддзі якіх толькі ганчарных вырабаў для прыгатавання і захоўвання ежы не прыдумала чалавецтва! Тут вялікі гляк і гладыш, маленькія гаршочак-абеднік і гаршок-кашнік, гусятніца і кісельніца, крынкі і цэлае сямейства розных гліняных місак, бойкі, адстойнікі, кубкі і шмат чаго яшчэ…

Сама назва «гаршчок» паходзіць ад старажытнаславянскага «грънъ» («горн» – плавільная печ). Сапраўдны надзейны посуд павінен прайсці важны працэс абпальвання агнём. Керамічны посуд вырабляўся з адмысловай ганчарнай гліны, тоўстай, пластычнай, сіняватага, зялёнага ці цёмна-жоўтага колеру, у якую дадавалі кварцавы пясок. Пасля абпалу ў горне вырабы набывалі чырвона-карычневую, бэжавую ці чорную афарбоўку, у залежнасці ад першапачатковага колеру і ўмоў абпалу.

Здзіўляе тое, як старажытныя майстры ідэальна знайшлі форму гаршка. Яна не змянялася ва ўвесь час яго існавання і была добра прыстасавана для падрыхтоўкі ежы ў печы. У ёй гаршкі знаходзіліся на адным узроўні з падпаленымі дровамі і абаграваліся не знізу, як на адкрытым агні, а ўзбоч. Вельмі смачнымі выходзілі розныя стравы з печы, ежа захоўвала максімальную колькасць карысных рэчываў і вітамінаў.

У вялікім сямействе керамічнага посуду шмат дзівосных прыстасаванняў, але самым незвычайным выглядае гаршчок-спарыш. На самой справе гэта не адзін гаршчок, а некалькі, злучаных у адну пасудзіну. Звычайна, гэта два гаршкі з крышкамі і агульнай дугападобнай ручкай. Спарыш служыў гаспадыні, калі яна ці дзеці прыносілі ежу на поле ў час сенакосу ці жніва. Наш музейны спарыш складаецца з двух гаршкоў. А былі ж унікальныя вырабы з трох і нават чатырох пасудзін, пасярэ­дзіне ўмелы майстар мог прыляпіць яшчэ і маленькую сальнічку! Складана ўявіць, як гаспадыня несла гэты даволі вялікі гаршчок, а потым на полі з яго «з’яўлялася» некалькі смачных цёплых дамашніх страў, прыгатаваных у печы!

Спарыш адносіцца да так званых «палявых гаршкоў». А называлі іх у розных мясцовасцях па-рознаму. На Магілёўшчыне, ва ўсходніх і цэнтральных раёнах Віцебшчыны параллельна былі распаўсюджаны назвы «парнікі», «парнічкі», «паркі» і «двайнічкі». У заходніх раёнах Беларусі пераважаў вядомы нам тэрмін «спарышы», а на поўначы Брэсцкай вобласці сустракаліся назвы «блізняты» і «дваякі». Па колькасці пасудзін вызначаліся
звычайна і больш складаныя канструкцыі – «траякі», «чваракі».

Але ў гаршка-спарыша ёсць яшчэ адна, таямнічая старонка біяграфіі. Бо Спарыш – гэта яшчэ i народнае гадавое свята, і персанаж старажытнай беларускай міфалогіі, надзелены здольнасцю забяспечваць багацце, дабрабыт i шчасце наогул. Памятаеце выраз «праца спорылася», гэта значыць, ішла вельмі паспяхова і ўдала.

Спарышамі таксама называлі здвое­ныя каласкі зерня, здвоеныя арэхі. Па такіх арэхах здаўна дзяўчаты варажылі аб замужжы. Калі першым падчас збору арэхаў трапляўся спарыш, у якім абодва арэхі былі з паўнаважнымі ядрамі, гэта абацала дзяўчыне добрую і працавітую сям’ю. Нездарма ў народнай песні спявалася:
Прыспары мне, Спарыш,

І ў доме, і ў полі,
І ў гумне, і ў двары,
І ў клеці, і ў печы…

Вось які ён, гаршчок! Шкада толькі, што наша музейная калекцыя керамікі вельмі сціплая. Хацелася б папоўніць гэта сямейства рознымі цікавымі рэчамі. Таму звяртаемся да чытачоў газеты: калі ў вас недзе на гарышчы старой хаты, ці на дачы маецца гліняны выраб мінулай пары – наша сямейка керамікі прыме яго з задавальненнем у сваю кампанію.

Лідзія Ачыновіч,
навуковы супрацоўнік краязнаўчага музея.