Сёлета Клічаву спаўняецца 425 гадоў. За гэты гістарычны прамежак часу нашы землі ўваходзілі ў склад розных дзяржаў, тут жылі прадстаўнікі розных этнасаў. Сведчаннем таму і мясцовыя геаграфічныя назвы (тапонімы), сярод якіх і ўрбонімы, гідронімы (геаграфічныя назвы паселішчаў і водных аб’ектаў). Яны – сённяшнія яркія храналагічныя сведкі гістарычных падзей, якія адбываліся на нашай зямлі.
Гісторыя Клічаўшчыны хвалюе сёння вельмі шырокае кола людзей, ад насельніцтва, краязнаўцаў, да навукоўцаў. І яно зразумела, гэта ж наша мінулае, карані, а калі не маем іх, то не маем і будучыні.
Апошнім часам у адрас рэдакцыі “Сцяга Саветаў” паступаюць асобныя і калектыўныя допісы аўтараў, якія жадаюць падзяліцца сваім пунктам гледжання на самыя розныя аспекты мінуўшчыны нашай зямлі. Таму рэдакцыя “Сцяга Саветаў” лічыць мэтазгодным пачаць завочны “круглы стол”, за якім маюць права абгрунтаваць сваю пазіцыю, падзяліцца сваімі думкамі ўсе зацікаўленыя і дасведчаныя ў гэтым. Запрашаем да дыялогу краязнаўцаў, гісторыкаў, супрацоўнікаў музея, нашых знакамітых землякоў-навукоўцаў. Магчыма, разам мы зможам зрабіць нашу гісторыю больш блізкай і зразумелай, без “белых плям”.

СЕМАНТИКА УРБОНИМА КЛИЧЕВ

Расшифровка тех или иных географических названий порой представляется весьма сложной задачей. В своё время географ, топонимист Г. Рылюк (1936–2005 гг.) привёл следующий пример: 15% топонимов Беларуси поддаются расшифровке, 80% – пока нет. С большой долей вероятности 85% белорусских гидронимов – балтские и финно-угорские, 80% названий населённых пунктов – славянские.
Соответственно, при объяснении трудно расшифруемых топонимов необходимо использовать различные точки зрения, различные гипотезы, исходя из истории заселения территории (с древнейших времён – доиндоевропейское население, затем инвазии финно-угорских племён, балтское население, затем – славяне). Первые славянские племена, которые появились здесь до VIII в., могли быть дулебами (д. Дулебня, р. Дулебка, болото Дулебское, Острова Дулебы, распространённая фамилия Дулебенец), либо как-то связанными с ними, ассимилированные в IX в. дреговичами, и, в целом, этнического природопользования. (Шарухо, 2004, 2005).
Проблема этимологии топонимов и сегодня остаётся актуальной. Все географические названия образовывались в соответствии с определёнными законами, которые необходимо знать при объяснении значений топонимов.
Достаточно проблемной является и этимология урбонима Кличев. В Кличевском районе версия происхождения названия трактуется лишь в версии крупнейшего топонимиста страны профессора В. Жучкевича, выводя от славянских слов «кликать» (звать), «кличий» (глашатай, бируч), т.е. герольд. Но эта гипотеза ничем не подтверждается. Мало того, у Жучкевича (1974) есть более правдоподобная гипотеза при объяснении гидронимов Клева, Клевица, Клевка, Клевцы от балтского апеллятива Kleva – «клен». Не менее авторитетным является и мнение специалиста по местным географическим названиям И.Яшкина, у которого «клея – кусты, дзе знаходзяцца дробныя пушыстыя звяркі пры ачапленні ў час палявання» (2005 г.). Но и эта трактовка, со ссылкой на словарь И.И. Носовича (XIX в.) сомнительна по отношению названия Кличев, из-за узости распространения областного по значению термина.
Также в 1960-1970-е гг. появился миф о некоем царском глашатае, от которого и произошло название Кличев. Такая трактовка относится к разряду наивной (народной) этимологии. Также бытует и версия названия районного центра от некоего мифического Клича, но и эти «сказания» ни на чём не основываются. Но необходимо осторожно относиться к такому виду мифотворчества: прозвище Клич – в тюркских языках «длинный засапожный нож». Клич – плод художественного воображения.
Поселение в месте с названием Кличев немолодое, вероятно, значительно более древнее, чем первое письменное упоминание о деревне Кличево Витебского воеводства ВКЛ (1592 г.). Поселение находится на территории древней Любошанской (Любушанской) пущи, в 1700-х гг. входило в Любошанское староство. Названия типа Любош, Любуж (корни буг/ буж, этноним бужане), вероятнее всего, перенесены с территории современной Польши, с территории Любошанской (Любужской) земли (самый восточный Любуж – под Могилёвом). Если вдруг это так, то и название Кличев также перенесено оттуда же древними мигрантами. В подтверждение такой версии говорят следующие названия городов. Клеч, Клечев (с 1366 г.) Великопольского воеводства в древности входил в состав Любушанской земли. Польский Кельце (Клце) также имеет основу – КЛ. Сами поляки считают малоубедительными трактовки от кельтов, либо от того, что рядом с городом король Мешко нашёл клыки (kiel) кабана. В Минской области основа КЛ у г. Клецк. Исследователь А. Рогалев предполагает, что он находился на реке Клеч/ Клеча, впадающей в Лань. Топонимисты допускают, что и это название могло быть перенесено с территории Польши. С учётом всего этого можно допустить, что в какой-то момент времени р. Ольса называлась Клечь (Клеть, Клева) и на ней возник Клечев, т.е. нынешний Кличев.
На север от Кличева протекает р. Клева (по территории Белыничского и Березин-ского районов) длиной 80 км. Она имеет приток Клевица. На р. Клева находится д. Клева Белыничского района и Любушаны (от неё название – Любушанская пуща) Березинского района. Гидроним на нашу территорию перенесён из Западной Беларуси (на Лидской равнине – р. Клева; вытекает из Леса Клевица). В. Топоров и О. Трубачев (1962) считали, что название р. Клева имеет балтское происхождение от литовских klevas, klava в значении «клён».
У профессора Э. Мурзаева (1984) значение основы КЛ трактуется в нескольких вариантах терминов: в слове КЛ(анас) /КЛ(анс) (литовск., латыш.) – «небольшое болото; родник; долина; равнина, болотистая или слегка затопляемая во время половодья»; Клева / КЛива в значении «гора, вершина, холм», как некое возвышение, в смысле, над водой. Кроме того, КЛ – калва – в значениях «холм», «возвышение» (литов., латыш.) у Л. Невской (1977) трактуется как «сухое возвышенное место», «обширное возвышенное место без леса» и др. (Мурзаев, 1984).
Основа kl/kle имеется в названии урбонима Кличев (Клечев). Но Кличев стоит на р. Ольса с истоком в Березинском районе. Исток очень близко подходит к р. Клева. На момент возникновения названия Кличев часть своих вод Клева путём раздвоения русла несла в русле, в котором сейчас находится р. Ольса. Т.е. Ольса – рукав Клевы под названиями Клева (в значении клен) и Ольса: 1) заросли ольхи; 2) заболоченный лес вообще – трактовка по Э. Мурзаеву; финно-угорское Alho – болото, низина). Следовательно, название Клева могло быть позаимствовано с последующей трансформацией в урбоним Кличев.
Название Кличева может трактоваться и, исходя из того, что основа КЛ может обозначать и заворот, поворот (лука Ольсы), отсюда названия клюка (и клюв, и палка для опоры, и горбоносый человек; Лемцюгова, 2008).
Е.П. Поспелов (1988), как и Э.Мурзаев, Л. Невская, даёт трактовку «клива» — «незаросшая голая вершина горы». Вполне такая трактовка может также быть применима и к урбониму Кличев, ведь он возник на возвышенном месте у р. Ольса.
Имеет право на жизнь и финно-угорская версия происхождения урбононима Кличев (названия нередки в восточной части Витебской, особенно в Городокском и Оршанском районах, на севере Могилёвской областей) от гидронима, либо независимо от него – от «кл» («икеле») и «ва» (как р. Клева) – в значениях: поселение «среди болот, топей, рек, ручьев», либо в форме «икеляй» («кл» и «ля/ ляй»; Инжеватов, 1987 – «ель» / «еля» – «ручей»), «ближняя, родная, домашняя река», как, например, для гидронима Клева. С точки зрения финно-угорской версии название д. Колбча (кол+б /ба/ва + ча/та; где «кол» – дом, хутор, деревня, «колба», как Колбы в Кировской области – островки среди распаханной земли, а «ча» – брод, переход, переправа) – поселение среди распаханной земли около переправы через реку (в данном случае Ольсу).
Исходя из всего вышеизложенного, вытекает, что Кличев получил своё название от возвышенного над окружащими лесо-болотными ландшафтами места, в излучине реки под нынешним названием Ольса. Название по происхождению балтское и (либо) с финно-угорским влиянием, трансформированное славянами.
Игорь Николаевич ШАРУХО,
профессор кафедры естествознания Могилёвского государственного университета им. А.А. Кулешова,
председатель Могилёвского
областного отдела ОО «Белорусское географическое общество».

Ольга Александровна
ИЛЬИНЧИК,
учитель географии ГУО «Перекольская средняя школа».

І ЗНОЎ КЛІЧАЎСКІЯ ТАЙНЫ…

“Клічаўскія тайны” – так назвала артыкул у газеце “Культура” (№ 52 ад 24.12.2016г.) журналіст гэтага рэспубліканскага выдання Алена Ляшкевіч.
Матэрыялы вялікага даследавання прысвечаны з’яўленню на кніжным рынку Беларусі рэдкага выдання кнігі “Надбярэзінцы” Фларыяна Чарнышэвіча, малавядомага польскага пісьменніка. Літаратары, гісторыкі, этнографы, якія пазнаёміліся з гэтым бліскучым мастацкім творам – аўтабіяграфічным раманам, напісаным па дзіцячых і юнацкіх успамінах аўтара, сцвярджаюць, што Чарнышэвіч нарадзіўся на Клічаўшчыне, і падзеі канца 19-пачатку 20-га стагоддзяў адбываюцца ў нашых мясцінах.
Супрацоўнікі краязнаўчага музея, якія першымі азнаёміліся з раманам “Надбярэзінцы”, рыхтуюць зараз асобны артыкул для чытачоў раённай газеты. Але знаёмства з раманам аб даўніне здзівіла тым, што Чарнышэвіч, маляўніча расказваючы аб сваім дзяцінстве і юнацтве, “зашыфраваў” некаторыя геаграфічныя назвы так, што цяжка пазнаць іх сучасныя абрысы. Зноў не пашанцавала і нашаму Клічаву. У рамане пад сваімі назвамі ўспамінаюцца Бабруйск, Магілёў, Бялынічы, а Клічаў абазначаны аўтарам як мястэчка “Вонча”.
У свой час чамусьці абмінуў увагай мястэчка Клічаў і ўраджэнец Бацэвіч, першы прафесар геаграфіі Беларусі Аркадзь Антонавіч Смоліч, які дасканала займаўся краязнаўствам Беларусі і прысвяціў гісторыі населеных пунктаў шмат увагі. У сваіх навуковых працах і знакамітым падручніку “Геаграфія Беларусі” ён даследуе мноства геаграфічных назваў. Толькі згадкі пра Клічаў там няма.
Існуе нямала адкрытых даследчыкамі дакументаў аб узнікненні, тапаніміцы многіх населеных пунктаў Клічаўшчыны. Напрыклад, такія звесткі ўтрымліваюцца ў энцыклапедыі “Гарады і вёскі Беларусі”, том 6. Але, на жаль, у гэтым выданні няма дакладных звестак аб паходжанні назвы самога горада Клічава. Іншыя ж гістарычныя дакументы, якія маглі б праліць святло на тапаніміку многіх населеных пунктаў Клічаўшчыны, яшчэ чакаюць сваіх даследчыкаў у архівах або проста нам невядомыя. Вось і разгараюцца час ад часу дыскусіі аб тым, адкуль пайшоў Клічаў.
Лічам, што першымі маюць права выказацца ў завочным “круглым стале” складальнікі зборніка старажытных дакументаў “Акты Віленскай археаграфічнай камісіі”. За час работы з 1865 па 1915 гг. камісія надрукавала 38 тамоў архіўных дакументаў за 1387—1710 гг. Гэтыя матэрыялы асвятляюць розныя аспекты старажытнай гісторыі 15–18-га стагоддзяў – стан земляробства, жывёлагадоўлі і промыслаў, прававое становішча сялян у вялікакняжацкіх, прыватных і царкоўных уладаннях, сацыяльнае расслаенне, павіннасці і інш.
Менавіта ў гэтых дакументах сустракаецца населены пункт пад назвай “Клічов”. У дакуменце маецца падрабязнае апісанне межаў уладанняў “Вярхоўе”, у склад якога ўваходзілі клічаўскія землі. Тут часта сустракаецца слова “ольс” (ольсъ) у значэнні альшанік, альховы лес. “…граніца… на князій стан, от того стану через лозу у велікій чістый Ольс,…з того ольсу суходолом в дуб, з того дуба на Усотніское верховье…”.
Цікава, што і ў сучаснай мове карыстаюцца словам “ольс”. Напрыклад, “Альховыя лясы (Ольсы) — у Прыбужскім Палессі самыя старыя Ольсы”.
Паколькі значны працэнт лесанасаджэнняў Клічаўскага і Бярэзінскага раёнаў займае альха, то вельмі лагічна лічыць, што наша рачулка Ольса, якая бярэ пачатак у тарфяных балотах каля вёскі Каменны Барок Бярэзінскага раёна мае сваю назву “Ольса” менавіта ад слова “альха”.
У 1976 годзе дырэктарам Клічаўскага краязнаўчага музея працаваў гісторык Сяргей БАГАЙЧУК. Даследаваў старажытныя дакументы ў Нацыянальным гістарычным архіве. Прадставім яму слова:
“А што азначае Клічаў? Адкуль з’явілася гэта слова, хто яго прыдумаў? Адны даследчыкі сцвярджаюць, што паходзіць яно ад слова “клікаць”(зваць). У старажытных тэкстах слова “клікаць” ужывалася нароўні з тэрмінам “вяшчальнік”. Значыць, трэба меркаваць, што ў Клічаве жыў чалавек, які рабіў апавяшчэнні ў народзе. Другія лічаць, што гэтае слова звязана з назвай пасады або прафесіі. Трэція даказваюць, што яно з’явілася ад імя чалавека, які першым пасяліўся ў нашых мясцінах.
Пакуль дакладная дата ўзнікнення Клічава не ўстаноўлена. Аднак назва яго ўпамінаецца ў XV стагоддзі. У 1500 годзе называецца ўласнае імя Кліч, а ў 1592 годзе і сяло Клічово…” (з публікацыі “Гістарычнае мінулае Клічава” “Сцяг Саветаў” № 142 ад 27.11.1976 г.)
В. А. ЖУЧКЕВІЧ, даследчык, аўтар кнігі “Краткий топонимический словарь Белоруссии”, стр 161.: “Под 1500 г. значится и личное имя КЛИЧ (Н.М.Тупиков. “Словарь древнерусских личных собственных имен”. СПб.1903 г.). Словообразующий элемент – ЕВ позволяет связывать топоним с названием должности, профессии или с именем”.
Характэрна, што ў 16-м стагоддзі ў гістарычных дакументах з’яўляюцца прозвішчы і клічкі з коранем “кліч”. Напрыклад, у запісах пасялення Віцебск (1583 г.) сустракаецца згадка пра княжага стольніка Харлампія Клічова. У актах гарадзішча Кіеў за 1563 г. – пра кузняца Іпата Клічова( Klichov) па мянушцы Кліч.
Цікава, якія яшчэ населеныя пункты ёсць з падобнай нашай геаграфічнай назвай? Інтэрнэт падказаў яшчэ два. Вось яны: у Польшчы недалёка ад адміністрацыйнага цэнтра Велікапольскага ваяводства горада Познань размясціўся горад Клечаў.
“Клечев (польск. Kleczew) — город в Польше, входит в Великопольское воеводство, Конинский повят. Имеет статус городско-сельской гмины. Занимает площадь 6,68 км. Население 4151 человек (на 2004 год)” ru.wikipedia.org/wiki/Клечев.
У Чэхіі ў 150 кіламетрах ад Прагі ў Пльзенскім краі знахо-дзяцца населеныя пункты Стары Клічов, Новы Клічов.

Калектыў навуковых супрацоўнікаў
краязнаўчага музея.

ИЗ КНИГИ ИСТОРИКА ВИКТОРА ВЕРАСА “У ИСТОКОВ ИСТОРИЧЕСКОЙ ПРАВДЫ”

“…А что мы знаем о названиях белорусских населённых пунктов? … Почему перевод многих из них можно узнать только из балтских языков?
…Необходимо обратить внимание на то, что некоторые реки на территории ВКЛ, а сейчас Беларуси, имели и имеют по сей день одни и те же названия на разных языках – на балтском и на славянском: …приток Березины р. Ольса (alksnis (лет.) (в переводе с летувисского) означает “ольха”…
…р. Клява, оз. Клевень klevas (лет.) – означает “клён”, населённый пункт – Клева, Клевица. Клевцы. Кливы…”

ТОЛКОВАНИЕ И ЗНАЧЕНИЕ СЛОВА «КЛИЧ»

Толковый словарь Ожегова
Клич, –а, мужской род (высокое). Возглас, призыв. Кликнуть к. (обратиться с призывом ко многим). Победный клич.
Д.Н. Ушаков. Большой толковый словарь современного русского языка
КЛИЧ, клича, ·муж. (·ритор. ). Восклицание, громкий зов, призыв. Кликнуть клич.